Kürk Mantolu Madonna’da Mekân Kullanımı

Serinin geçmiş yazıları olan "Peyami’nin Mekânı: Fatih Harbiye" ve "Orhan ile Kemal’in Konakları"nın aksine bu sefer, mekânı daha farklı kullanan bir yazar üzerinde duracağım. Diğer metinlerin odağına yerleşen toplumsal hafızanın mekân üzerinden kurgulanma izlencesi, yerini bireysel bir hafıza üretimine bırakacak. Sabahattin Ali’nin "Kürk Mantolu Madonna" eseri ise, bu farklı mekân algısını ortaya koyabilmek için fazlasıyla örnek içermektedir. Sabahattin Ali'nin de gösterdiği gibi, mekânsal kullanım ideolojik ya da düşünsel bir anlam içermek zorunda değildir. Aksine, Kürk Mantolu Madonna'da görülen durum, mekânın haylice bireysel bir kullanımıdır.

Birey, çevresi ve başka bir birey ile arasındaki ilişkiyi mekân üzerinden tahayyül edebilir. Bu sayede şu ana kadar toplumsal hafızanın cisimlerini üreten mekân, tamamen kişisel bir hafıza üretimine sahne olur. İki kişinin aynı anda paylaştığı bir mekân onlar arasında bir köprü olabilir. Ancak daha da etkilisi, zaman kavramının aradan çıkararak, mekânın etkisini olabildiğince gösterebilmektir. Daha kompleks ilişkiler ağına sahip olan bu tür edebiyat-mekân ilişkisi, Sabahattin'in eserinde vurgulu bir şekilde kullanılır.

Eser, karakterlerin cisimlere ya da mekânlara aktarımları üzerinden ilerler. Yani karakterlerin benlikleri materyal dünyanın nesnelerinde ifade bulur. Raif Efendinin defteri ile Maria Puder'in tablosu roman boyunca en net cisimleştirmelerdir. Puder'in ya da Raif'in hayatları ve düşünceleri bu cisimler aracılığıyla okuyucuya verilir. Okuyucuyla eş zamanlı bir şekilde -özellikle Raif’in defteri ile- anlatıcı da bu iki karakteri öğrenir. Raif'in Maria Puder ile olan ilk karşılaşması bir tablo üzerinden olur. İlk etkileşimin yaşandığı bu an ile Raif, gerçek hayatta hiçbir bağı olmayan bir karakter hakkında erken izlenimler edinmeye başlar. Mekân-cisim üzerinden alınan bu veriler, daha tanışmamış olsalar da, ikili arasındaki ilişkinin başlangıç noktasını oluşturur. Hatta bu ilk izlenimler Puder ile tanıştıktan sonra da, Raif'in düşüncelerini etkilemeye devam eder.

"Bu halinde, zihnimde yaşattığım mağrur, müstağni, kuvvetli iradeli kadınla kıyas edilmeyecek kadar sarih bir zavallılık vardır."1

Ortaya konan, gerçeğe ve imaja yöneltilen bu bakış, imajın algıdaki üstünlüğünü ortaya koyması ile devam eder. İmajın algısı gerçeği kaplar. Raif;

"Tablo, aslını görmek kudretini gözlerimden alacak kadar mı beni sarmıştı?"² 

diyerek, kendisi de şaşırır bu algı kaymasına.

Aslında okuyucu olarak biz de bu ilişki çeşidinin bir ucunda yer alırız. Cisimleştirmenin bir örneği okuyucuyu da içine dâhil eder. Okuyucu, anlatıcının okuduğu bir kitabı dinlemektedir aslında. Yani kitabın kitabını okumaktadır. Okuyucu olarak biz de bu cisimleştirmenin bir parçasıyızdır. İki basamaklı bir veri aktarımının parçaları romandan taşmaktadır.

Görsel Eda Demir, illustration.ed, 2021.

"Buraya neden geldiğimi şimdi anlamıştım: Onun ve onun kafasının içinden geçenleri burada daha iyi göreceğimi zannediyordum."5

Ancak bu cümlenin hemen sonrasında, bu ilişki yüzeysel bir mekân felsefesi gibi sorgulanır.

"Onun yaşadığı yerde yaşamak, onun gibi yaşamak demek değildi… Bunu zannetmek için pek saf ve ancak benim kadar gafil olmak lazımdı."

Bu çıkarımın yapılmış olmasına ve geçerliliğinin sorgulanmasına rağmen, yazar, mekânı farklı kişileri birbirlerine bağlamak için kullanmaya devam eder. Hatta aksi bir önerme ile Raif, Maria'yı, mekânın bu özelliği üzerinden bulur. Önceki gece Maria'yı bir sokakta gören Raif, bir sonraki gece onu nerede bulacağına dair bir fikri yokken, sebebini bilmeden kendisini yine aynı sokakta bulur.

"Karşıya gelen sokağa girdim ve bir gece evvel Frau van Tiedemann'la sarmaş dolaş durduğumuz yere geldim. Sanki aradığım insan birdenbire peyda oluverecekmiş gibi gözlerimi ilerideki elektrik direğinin altına diktim." 6

Anlatıcı-Raif örneğinin aksine bu kez eş mekân üzerinden kurulmaya çalışılan bağlantı sonuç verir. Anlatıcı, Raif'i Ankara sokaklarında anlayamaz ancak Raif, Maria'yı Berlin sokaklarında tekrar bulur. Maria o sokaktan tekrar geçer.

Eş mekânsal bulunuşlar bununla sınırlı kalmaz. Raif’in Maria ile ayrılığının karakterler üzerindeki etkileri üzerinde durulurken en derin betimleme mekân kullanılarak verilir. Raif’in fark etmeden gittiği ağaç, 100 yıl öncesinde "bedbaht Alman şairi Kleist'la sevgilisinin birlikte intihar ettikleri"7 yerdir. Mekân 100 yıllık bir zamanı yok sayar ve bugünün karakteri ile geçmişin olayını özdeşleştirir. Raif aşkından ölmez. Sadece aynı ağacın altında bekler. Klişe bir cümle kurulmaz. Raif sadece bekler.

Sabahattin Ali'nin mekâna olan kişisel yaklaşımı, serinin diğer analizlerinin aksine, zaman-mekân birlikteliğini zorlayacak, hatta kimi zaman yıkacak bir aşamaya ulaşır. Buna sebep olan durum, roman mekânına bakış atan gözün ölçekler arasında geçişler yapmasıdır. Ölçek değiştikçe, mekâna yüklenen anlam da değişiklik gösterir. Peyami Safa'nın toplumsal mekânının kurulabilmesi için gereken zaman-mekânsal devamlılık, ölçeği kişisel bir seviyeye çeken Sabahattin Ali için geçerli olmaz. Esir Şehir üçlemesinde Kemal Tahir, toplumsal ve ideolojik bir bakıştan mekân yaratmaya devam ederken, Orhan Pamuk’un İstanbul romanı, çocukluk anıları ile kişisel bir mekân okumasının izlerini hissettirmeye başlar.

Seri boyunca sadece 4 romana değinmiş olsam da, sayısız edebi eser, yazın ya da film benzer mekânsal analizlere tabi tutulabilir. Bu ister eser sahibi tarafından bilinçli bir şekilde kullanılsın, ister fark edilmeden kendini ele versin, mekân kurgu hakkında destekleyici ya da derinleştirici bir etki yaratır. Mekânsal düşünce üzerine yoğunlaşmış herhangi bir disiplin-mimarlık, coğrafya vs.- mekân gözlüğünü takıp ek analizlerde bulunabilir. Her ne kadar eserin tüm derinliklerini ortaya çıkarmak için yetersiz kalacak olsa da, analize farklı bir bakış kazandırır.